Ulica: Cmentarna

22 - 460 Szczebrzeszyn

Intro:

Szczebrzeszyn jest miastem, położonym w województwie lubelskim, nad rzeką Wieprz. Chyba każdy z nas zna tę miejscowość ze słynnego wiersza Jana Brzechwy, gdzie pada zwrot „W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie i Szczebrzeszyn z tego słynie”.

Opis:

Cmentarz w Szczebrzeszynie usytuowany jest na malowniczym wzgórzu przy ulicy Cmentarnej. Nekropolia, o powierzchni 1,8 ha jest jednym z najstarszych zachowanych kirkutów w Polsce. Został założony w XVI wieku, a na najstarszej zachowanej macewie widnieje data: rok 1545. Pierwsze dostępne wzmianki o cmentarzu w Szczebrzeszynie pochodzą z 1593 roku, kiedy to Jan Czarnowski – pan Szczebrzeski oficjalnie wyznaczył teren pod nekropolię żydowską. To jednak nie jest jednoznaczne z tym, że wcześniej Żydzi nie chowali tam swoich bliskich. Należy bowiem zaznaczyć, że najstarsze informacje o społeczności żydowskiej zamieszkującej to terytorium pochodzą z 1507 roku, więc niemożliwe jest, aby przez tyle lat funkcjonowała ona bez miejsca pochówku. Potwierdzeniem tej teorii są także groby, które datowane są na początek XVI wieku.

Na kirkucie zachowało się 400 macew. Najwięcej jest tych, które pochodzą z XIX wieku. Groby te, w większości znajdują się po zachodniej stronie cmentarza. Niestety, część z nich nie jest w idealnym stanie – dużo nagrobków jest przewróconych lub zapadły się w ziemię, wiele z nich pokrytych jest trawą, krzewami i ziemią. W lepszym stanie zachowała się kwatera kobieca, natomiast z kwatery męskiej pozostały tylko resztki. Naukowiec z Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie, Andrzej Trzciński twierdzi, że nekropolia skrywa około 2000 tysiące nagrobków.

Przy głównym wejściu, znajduje się wrośnięty w stary dąb nagrobek Elimelecha Hurwicza - cadyka z Jaworowa, który zamieszkał w Szczebrzeszynie w XIX wieku, kiedy miejscowość stała się ważnym ośrodkiem chasydyzmu.

Jak pisze Trzciński, groby wykonywano głównie z wapienia, a sporadycznie można napotkać na macewę z betonu. Naukowiec dokładnie opisuje także artystyczne walory kirkutu (www.roztocze.horyniec.net):

Od strony artystycznej szczególnie godne zwrócenia uwagi są stele z 1 połowy XVII wieku, posiadające cechy typowo renesansowe. Inskrypcje ujęte są w architektoniczne obramienia, zakomponowane na motywie arkady zamkniętej łukiem pełnym. W kompozycji lica stel wyodrębniły się z czasem przyczółki (wieńczące korpus z inskrypcją) – w ich polu umieszczano elementy ornamentalne i przedstawienia symboliczne. Widoczne są renesansowe motywy zdobnicze: rozłożyste rozety akantowe i małe, mięsiste rozetki, okrągłe tarczki, ornament cekinowy, woluty, architektoniczne sterczyny w formie obelisku na postumencie. Coraz częściej stosowane są napisy wypukłe, z wersami przedzielonymi listwami. Obróbkę kamieniarską cechuje subtelność i precyzja.

Natomiast, jeśli chodzi o macewy, pochodzące z XIX i XX wieku, to:

Nadal nierzadko występuje wraz ze stelą podłużny blok kamienny, ułożony na osi grobu. Nie spotyka się już jednak tak potężnych i dekoracyjnych tumb jak te z XVII i XVIII wieku. Obecne bloki są skromne, gładkie, tylko niekiedy ozdobione wzdłuż grzbietu pasem plecionki lub inskrypcją. Co najmniej do lat 60. XIX wieku kontynuowane są wzory jakie popularne były w drugiej połowie XVIII stulecia, lecz nieco uproszczone. Przeważają skromne stele, o płaskim licu, obramionym jedynie listwą. Zdobnictwo w przyczółku, jeśli w ogóle występuje, ograniczone jest do zgeometryzowanych, schematycznych form (łuki, rozetki, plecionka). Wzbogaconym wariantem tego typu stel są bardziej plastyczne realizacje – z pogłębionym polem inskrypcyjnym, ujętym profilowaną listwą lub lizenami, z mocno wyeksponowanym przyczółkiem. W polu przyczółka powtarza się motyw lwów podtrzymujących koronę a całość obramienia zdobiono geometrycznymi rozetkami i dwupasmową plecionką, jednak już bardzo schematyczną.

Z pewnością, na szczególną uwagę zasługuje grób słynnego myśliciela i talmudysty - Issochara Bera, syna Naftelego ha Kohen (znanego również jako Berman Aszkenazi), autora dzieła „Dary kapłaństwa”. Według izraelskich naukowców drugi nagrobek Bera znajduje się na cmentarzu w Hebronie. Wśród pochowanych na kirkucie w Szczebrzeszynie jest także Elimelech Hurwicz, cadyk z Jaworowa. Ponadto, na cmentarzu znajdują się nieoznaczone masowe grobowce, pochodzące z czasów II wojny światowej. W centralnej części nekropolii znajduje się pomnik upamiętniający społeczność żydowską zamieszkującą Szczebrzeszyn, który został ufundowany przez Towarzystwo Żydów Szczebrzeskich w Izraelu i Diasporze.

Cmentarz żydowski w Szczebrzeszynie został wpisany do rejestru zabytków. Niestety, teren nekropolii nie jest należycie chroniony. Kirkut nie jest dobrze ogrodzony – otacza go jedynie druciana, porwana w wielu miejscach, siatka, a dodatkowo na jego obszarze znajduje się wiele śmieci. 

Źródło: www.szczebrzeszyn.net, www.kirkuty.xip.pl, www.roztocze.horyniec.net, www.wikipedia.pl, cytaty pochodzą ze strony www.roztocze.horyniec.net,

Fot. autorstwa Lysego, udostępnione na www.wikipedia.pl 21.09.2011 na licencji Creative Commons.

Powrót