Ulica: Zabłocie

33 - 100 Tarnów

Intro:

Cmentarz Stary w Tarnowie został założony w końcu lat 80. XVIII wieku na przedmieściu Zabłocie. Ścisła data założenia cmentarza nie jest do dziś ustalona. Przyjmuje się, że pierwszy pochówek miał miejsce w 1788 r. Najstarszym zachowanym nagrobkiem jest grób Anny Marii z Lubomirskich Radziwiłłowej żony księcia Karola Radziwiłła "Panie Kochanku" zmarłej w 1795 r. Cmentarz tarnowski należy do typów cmentarzy pozamiejskich jakie w Europie zaczęto zakładać w 2. poł. XVIII wieku. Powstał w myśl edyktu józefińskiego z 1784 r. zakazującego pochowków na cmentarzach przykościelnych położonych w obrębie miasta.

Opis:

Tarnowski cmentarz należy do najstarszych w Polsce, a także do najciekawszych i najbardziej wartościowych obiektów tego typu w Małopolsce. Jest starszy o kilka lat od cmentarza Rakowickiego w Krakowie (1803) i od cmentarza Powązkowskiego w Warszawie (1792), równy wiekiem Łyczakowskiemu we Lwowie (1786). Zajmuje obszar ok. 3.5 ha (w pierwszych latach istnienia ok. 1 ha). Początkowo do katolickiego cmentarza przylegał cmentarz ewangelicki. Oba cmentarze połączyły się w 1872 r. Cmentarz jest kształtu wydłużonego prostokąta otoczony z trzech stron zabytkowym murem cmentarnym, od zachodu graniczy z potokiem Wątok. Aleja główna liczy 377 metrów i biegnie od bramy głównej północnej do bramy południowej od strony ulicy Tuchowskiej. Do starówki jest 300 m, do dworca kolejowego i autobusowego 600 m.

Budowa linii kolejowej Kraków-Lwów biegnącej od południowej strony cmentarza zahamowała w poł. XIX w. terytorialny rozwój cmentarza. Dziś jego kameralność, położenie w centrum współczesnego miasta, nagromadzenie wielu cennych architektonicznie nagrobków, czynią z niego urokliwe miejsce.

Cmentarz Stary zwany często zabłockim jest nekropolią narodową. W południowej części cmentarza znajduje się wspólna mogiła ofiar rabacji z 1846 r. Kryje prochy okrutnie przez chłopów zamordowanych właścicieli wsi, dzierżawców, urzędników dworskich, księży podczas szalejącej ruchawki w lutym 1846 r. Mogiła ta stała się miejsce spotkań patriotycznego Tarnowa. W pobliżu tej wstydliwej mogiły chowano zmarłych z ran powstańców styczniowych. W 1891 r. postawiono w tym miejscu Kopiec Powstańców 1863 r. na wzór kopca na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. W l. 1914-1918 chowano w pobliżu legionistów i żołnierzy I wojny światowej, w czasie II wojny żołnierzy Września oraz żołnierzy AK. Dzisiaj jest to Kwatera Zasłużonych, zwana przez tarnowian Kwaterą Powstańczą (kwatera V).

Tarnowianie od ponad stu lat szczególna opieka otaczają Kwaterę Powstańczą, tarnowskie campo santo, na którym spoczywają uczestnicy powstań narodowych z 1830, 1846, 1848, 1863, legioniści, żołnierze obu wojen światowych, żołnierze podziemia. W czasach stanu wojennego tajemnicza ręka udekorowała nagrobki w tej kwaterze emblematami "Solidarności", które w nocy zdejmowali ubecy. W tej kwaterze znajdują się trzy mogiły-symbole najbliższe sercu tarnowian: Wspólna mogiła ofiar chłopskiej rabacji z 1846 r.; Kopiec Powstańców Styczniowych oraz pomnik nagrobny Rufina Piotrowskiego, powstańca, emisariusza i Sybiraka (zm. 1872), najwspanialszy obiekt sztuki sepulkralnej na Starym Cmentarzu dłuta Antoniego Kurzawy. Do tej kwatery od wielu lat mądrzy nauczyciele przyprowadzają uczniów, by uczyć ich historii, tej wielkiej i tej małej, uczyć miłości do Ojczyzny.
 
Na cmentarzu znajdują się dwie kaplice. Jedna zwana kaplicą Radzikowskich z 1805 r., przez wiele lat do czasów współczesnych jest kaplicą przedpogrzebową. Druga kaplica to rodowa kaplica xx Sanguszków ostatnich właścicieli Tarnowa, w której znajdują się wybitne nagrobki przedstawicieli rodziny dłuta artysty rzeźbiarza Antoniego Madeyskiego.

Ponieważ w czasach zaborów Tarnów był trzecim co do wielkości miastem Galicji, żyło w nim i pracowało wielu urzędników rodem z Czech, Węgier, Włoch, Austrii, Śląska Austriackiego. Tarnów był miejscem stacjonowania 51 pp. austriackiej oraz 2 pułku kawalerii austriackiej. Do dziś zachowało się wiele nagrobków z obco brzmiącymi nazwiskami.

Zabytkowy charakter układu przestrzennego Starego Cmentarza objęty jest od 1957 r. ochroną prawną nad którą czuwa Wojewódzki Konserwator Zabytków. Od 1870 r, cmentarz jest miejski, obecnie administruje nim Zarząd Cmentarz Miejskich.

W 1994 r. powstał Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem, który organizuje od 1993 r. kwesty na rzecz ratowania zabytkowych grobowców.
Wędrówkę alejami Starego Cmentarza rozpoczynamy od bramy głównej znajdującej się przy ulicy G. Narutowicza. Aleja środkowa dzieli cmentarz na dwa wyraźne kwartały. Po lewej stronie znajdują się kwatery I-VII oraz pas II przy murze cmentarnym od ul. Tuchowskiej. Kwatery po prawej stronie alei głównej oznaczone są numeracją VIII-XX oraz pas I, który rozciąga się na prawo do wejścia głównego i dochodzi do potoku Wątok w zachodniej części cmentarza.

Kalendarium cmentarza:

1784 r. - dekret cesarza Józefa II nakazujący zamknięcie cmentarzy znajdujących się wewnątrz miast i zakładanie nowych poza terenem zabudowanym.

1788 r. - najwcześniejszy ustalony źródłowo pochówek na cmentarzu, prawdopodobny rok otwarcia cmentarza.

1795 r. - rok śmierci Marii Anny Radziwiłłowej i przypuszczalne powstanie jej nagrobka, najstarszego z zachowanych na cmentarzu.

Ok. 1796 r. - cmentarz jako istniejący oznaczony zostaje na planie Tarnowa F. V. Grottgera; zajmuje wówczas północno-wschodnią część obecnego obszaru.

1797 r. - powstaje monumentalny grobowiec b-pa Floriana Amanda Janowskiego, zmarłego i pochowanego tutaj w 1801 r.

Ok. 1800 r. - rozszerzenie terenu cmentarza o pas ziemi wzdłuż ul. Tuchowskiej i wzniesienie pierwszych odcinków muru.

1803 r. - w istniejącym już murze cmentarnym osadzona zostaje najstarsza ze znanych tablica, odnotowana w okresie międzywojennym.

Po 1805 r. - powstaje kaplica grobowa J. Radzikowskiej (p.w. św. Józefa) zmarłej w 1805 r.

1 poł. XIX w. - przy bramie wejściowej powstaje budynek kostnicy.

1831 - 1834 r. - dokończenie budowy muru cmentarnego.

1836 r. - utworzenie cmentarza ewangelickiego przylegającego od strony południowej do cmentarza katolickiego.

1846 r. - na terenie cmentarza ewangelickiego powstaje zbiorowa mogiła ofiar rabacji galicyjskiej.

1863 r. - w pobliżu mogiły ofiar rabacji powstaje zbiorowa mogiła powstańcza, założona po bitwie pod Grochowiskami.

1870 r. - cmentarz przejęty zostaje przez zarząd miejski; - otwarta zostaje, wybudowana w związku ze śmiercią Wł. Sanguszki, kaplica rodowa Sanguszków.

1871 r. - zakupienie przez zarząd cmentarza nowych terenów po zachodniej (wzdłuż Wątoku) i południowej stronie cmentarza oraz domu z ogrodem przy bramie głównej.

1872 r. - przyłączenie cmentarza ewangelickiego do cmentarza katolickiego i utworzenie na przyłączonym terenie kwatery ewangelickiej.

Po 1872 r. - przedłużenie stylowego muru cmentarnego i otoczenie nim nowo przyłączonych gruntów.

Ok. 1873 r. - utworzenie, zgodnie z zarządzeniem władz austriackich, kwatery samobójców.

1876 r. - uroczyste odsłonięcie wzniesionego ze składek społecznych pomnika nagrobnego Rufina Piotrowskiego (zm. 1872) autorstwa A. Kurzawy.

Ok. 1882 r. - podział terenu na 12-cie działów i przypuszczalne rozpoczęcie realizacji założenia parkowego o urozmaiconym układzie klombów.

1887 r. - do Tarnowa przenosi się z Krakowa Piotr Celestyn Kulka, najwybitniejszy z kamieniarzy działających na cmentarzu.

1891 r. - uroczyste odsłonięcie pomnika nad grobem powstańców z 1863 r., wzniesionego ze składek społecznych.

1894 r. - powstaje pierwszy szczegółowy plan cmentarza wykonany przez M. Dziewańskiego; - dla upamiętnienia pomordowanej przez Rosjan ludności w Krożach na Żmudzi, przy grobie powstańców z 1863 r. ustawiony zostaje drewniany krzyż z napisem.

1903 r. - uroczysty pogrzeb ks. Eustachego Sanguszki.

1904 r. - włączenie w obszar cmentarza byłego ogrodu przylegającego do domu zarządcy cmentarza.

1905 r. - w kaplicy Sanguszków powstaje pomnik nagrobny ks. W. H. Sanguszki autorstwa A. Madeyskiego, później ( ok. 1912 r. ) marmurowy ołtarz kaplicy tegoż autora.

1911 r. - umiera P. C. Kulka, twórca licznych grobowców i pomników, warsztat po nim prowadzi nadal wdowa Tekla (zm. 1929), później syn Bronisław.

1914 r. - rozpoczęcie prac nad regulacją Wątoku wzdłuż zachodniej granicy cmentarza, które trwały do 1919 r. - skutkiem było zmniejszenie obszaru i wyprostowanie granicy zachodniej cmentarza.

1920 r. - wiosną następuje na cmentarzu seria kradzieży połączona z dewastacją grobów, zniknęło m.in. kilka wybitnych dzieł metaloplastyki i ok. 200 tabliczek z krzyży.

L. 20-te XX w. - stopniowe przekształcanie wewnętrznego planu cmentarza, likwidacja kwater protestantów i samobójców.

1923 r. - pogrzeb 5-ciu robotników zastrzelonych w listopadzie tego roku, połączony z manifestacją.

1924 r. - w kaplicy Sanguszków powstaje pomnik ks. R. A. Sanguszki autorstwa 1. Madeyskiego.

1927 - 1931 r. - wyburzenie i odbudowa najstarszej części muru cmentarnego (wzdłuż ul. Tuchowskiej) - na styku nowego odcinka ze starym powstaje kapliczka wg proj. B. Kulki, z figurą św. Stanisława pochodzącą z d. kośc. Bernardynów.

1928 r. - rada miejska zamyka cmentarz zabłocki - dozwolone mają być jedynie pochówki w istniejących grobowcach murowanych lub nowo wzniesionych w miejscu wcześniejszych pochówków.

1930 r. - wprowadzony zostaje podział wnętrza cmentarza na kwatery.

L. 30-te - powstaje 1-sza, niepublikowana monografia cmentarza A. Piszowej.

1933 r. - Komitet Opieki Nad Grobami Bohaterów wymienia gnijący u podstawy krzyż krożański z 1894 r. na nowy, wykonany z drzewa ofiarowanego przez ks. R. Sanguszkę.

1935 r. - powstaje nowy plan cmentarza wykonany przez J. Piechnika.

Po 1935 r. - następują zmiany w kompozycji zachodniej części cmentarza, wyburzenie kostnicy i d. domu zarządcy cmentarza, wydłużenie północnego odcinka muru (wzdłuż ul. Narutowicza) do Wątoku.

1938-39 r. - dalsze prace przy odnawianiu muru cmentarnego, prowadzone kosztem rady miejskiej na sumę przeszło 7721 zł.

1957 r. - decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie cmentarz zabłocki wpisany zostaje do rejestru zabytków.

1961 r. - rozpoczęcie inwentaryzacji nagrobków przez W. Gryla - będzie ona prowadzona sukcesywnie do 1969 r. i opracowywana w l. 1970-75.

1966 r. - uroczyste odsłonięcie pomnika "Walki i Zwycięstwa" aut. B. i A. Drwali przy północno-wschodnim narożniku cmentarza.

1982 r. - na zlecenie Woj. Konserwatora Zabytków w Tarnowie Prac. Kons. Zabytków z Krakowa rozpoczyna inwentaryzację nagrobków cmentarza, w drugim etapie ma powstać studium historyczno-konserwatorskie.

1982 r. - zawiązuje się Społeczny Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem, prezesem zostaje Jan Preiss.

1987 r. - w ramach prowadzonych przez krakowskie PKZ prac dokumentacyjnych powstaje studium historyczno-konserwatorski cmentarza autorstwa K. M. Trusza.

1991 r. - odnowiony zostaje grób powstańców z 1863 r.

1991- 94 r. - przebudowie ulega mur cmentarny, został wówczas na większej części długości podwyższony, przy bramie wejściowej powstał budynek dla grabarzy.

1993 r. - 1 XI pierwsza kwesta na rzecz ratowania zabytków Starego Cmentarza

1994 r. - reaktywowany zostaje Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem (po samorozwiązaniu w 1991 r.), prezesem zostaje Antoni Sypek.

1996 r. - z inicjatywy Miejskiego Zarządu Cmentarzy rozpoczyna się akcja przekazywania opuszczonych, pozbawionych właścicieli grobowców, nowym właścicielom, którzy podejmą się wykonania remontu.

1996 r. - uroczystość z okazji 150. rocznicy rabacji tarnowskiej z udziałem przedstawicieli społeczeństwa, władz samorządowych i powiatowych. Inicjatorem uroczystości był KOnSC

1998 r. - z inicjatywy członków Komitetu A. Sypka i J. Bossowskiego miasto ufundowało pomnik na grobie ofiar rabacji

2005 r. - ukazał się wydany przez KOnSC pierwszy kolorowy przewodnik pt. "Alejami Starego Cmentarza"

Źródło: http://www.starycmentarz.pl

Powrót