Cmentarz tatarski - Mizar w Zastawku

Mizar w Zastawku; Fot. Sławomir Hordejuk

Ulica:

21 - 540 Zastawek

Intro:

Zastawek jest wsią, usytuowaną na terenie województwa lubelskiego, w gminie Terespol. Miejscowość położona jest przy bocznej drodze z Małaszewicz do Lebiedziewa, na Równinie Kodeńskiej. W Zastawku, na niewielkim wzgórzu znajduje się cmentarz tatarski - mizar.

Opis:

Cmentarz tatarski w Zastawku powstał po 1679 roku. Data ta nie jest przypadkowa, ponieważ to właśnie wtedy Tatarzy litewsko - polscy osiedlili się w Lebiedziewie. Na cmentarzu tatarskim w Zastawku chowano członków parafii muzułmańskiej, znajdującej się w Studziance. Jedna z pierwszych wzmianek na temat mizaru w Zastawku pochodzi z testamentu porucznika Abrahama Koryckiego. W treści testamentu, spisanego 3 stycznia 1811 roku, porucznik Korycki zaznaczył, że chciałby być pochowany na "mogiłkach Lebiedziowskich". Należy podkreślić, że cmentarz tatarski w Zastawku jest jednym z najstarszych zabytków islamu na ziemiach polskich. Ponadto, mizar stanowi jedyny namacalny ślad po muzułmańskich mieszkańcach Lebiedziewa i okolic.

Cmentarz tatarski w Zastawku administrowany jest przez Urząd Gminy w Terespolu. Powierzchnia mizaru, który został założony na planie kwadratu, wynosi 0,8 ha. Cmentarz tatarski ulokowany jest na wzniesieniu, wydmie, porośniętej lasem. Mizar ogrodzony jest płotem z sosnowych żerdzi. Przed nekropolią zobaczymy tabliczkę z napisem "Cmentarz tatarski". Dodatkowego uroku dodają wyniosłe dęby, rosnące na stoku.

Losy cmentarza tatarskiego w Zastawku

Niestety, od momentu wybuchu II wojny światowej mizar w Zastawku ulegał powolnej, niemal całkowitej dewastacji. Pierwszymi, którzy sprofanowali cmentarz, byli Niemcy, którzy intensywnie budowali szosy na terenach położonych nad Bugiem. Do tego celu używali, oprócz macew z kirkutów, nagrobków z mizaru w Zastawku.

Po zakończeniu II wojny światowej mizar w Zastawku nie miał urzędowych opiekunów. Z „dobrego serca” zajmowała się nim nieżyjąca już p. Zofia Sikora, reemigrantka z Ameryki Południowej, mieszkająca obok nekropolii. Cmentarz tatarski w Zastawku wielokrotnie był "atakowany" przez rabusiów, poszukujących kosztowności, które rzekomo znajdowały się w grobach. W wyniku złodziejskich ataków, zdewastowanych zostało kilka mogił.

Natomiast groza zawisła nad mizarem w okresie, kiedy na katolickich i prawosławnych cmentarzach, zamiast mogił z drewnianymi krzyżami, wystawiano już pomniki i tablice z betonu albo kamienia, czasem z marmuru. Wtedy właśnie „hieny cmentarne” zainteresowały się nagrobkami z marmuru, które dla Niemców były bez wartości. Właściciele kamieniarskich warsztatów z okolicy kradli najbardziej okazałe pomniki (w tym m. in. pomnik z marmuru z aniołkiem na szczycie).

Pierwsze oznaki właściwego zainteresowania się mizarem w Zastawku odnotowano w 1959 roku. Cmentarz tatarski w Zastawku umieszczono wówczas w rejestrze zabytków. W czasie przeprowadzanej w 1978 roku. inwentaryzacji, możliwych do odczytania było zaledwie osiem nagrobków. Niespełna 10 lat później, w 1987 r., ukazał się w „Spotkaniach z Zabytkami”, artykuł Stanisława Krycińskiego, w którym opisuje opłakany stan cmentarza, wymagającego natychmiastowego remontu. Zaledwie rok po publikacji, w maju 1988 r., S. Kryciński wraz z grupą licealistów (członków PTTK) z Warszawy, przy życzliwej pomocy miejscowych władz, zorganizował obóz konserwatorski. Jako członek PTTK wystąpił wcześniej o wsparcie do Oddziału PTTK Warszawa - Praga Południe. Również wojewódzki konserwator zabytków, p. Kazimierz Popiołek, bardzo życzliwie przyjął jego inicjatywę. Część kosztów pokrył Urząd Miasta i Gminy Terespol. Ideą obozu było nieodpłatne wykonanie prac porządkowych i konserwatorskich na terenie mizaru. W trakcie tych prac, niezmiernie dużo pomógł p. Janusz Smaza, konserwator kamienia, pracujący wówczas na Wydziale Konserwacji warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. W trwającym tydzień obozie, udział wzięła młodzież z warszawskich liceów ogólnokształcących.

Na terenie cmentarza wycięto krzaki i wyzbierano śmieci. Wydobyto z ziemi, oczyszczono z mchów i porostów, a następnie ustawiono 37 nagrobków. Zrekonstruowano kamienne ogrodzenie trzech mogił przy nagrobkach z XVIII wieku oraz odkopano dwie mogiły obłożone kamieniami. Wydobyto wówczas między innymi nagrobki płk. Samuela Murzy Koryckiego z 1704 roku, Aiszy z Koryckich Tupalskiej z 1796 roku oraz nagrobek z 1736 roku, z dobrze zachowanymi inskrypcjami arabskimi. Po przeprowadzonych pracach, na mizarze stoi obecnie 53 nagrobków, które tworzą bardzo malowniczy zespół.

Cmentarz tatarski w Zastawku jako ogromna wartość zabytkowa

Mizar w Zastawku przedstawia wielką wartość zabytkową. Blisko 350 - letni cmentarz tatarski w Zastawku stanowi ważne źródło dla dziejów Tatarów południowo - podlaskich oraz jest dużą atrakcją turystyczną południowego Podlasia. Ponadto, cmentarz ten, obok samej wartości historycznej jego nagrobków, zaświadcza również o bogactwie źródeł, z jakich czerpała i czerpie swoje korzenie nasza kultura.

Cmentarz tatarski w Zastawku zachował się stanie szczątkowym. W przeszłości nie posiadał on ogrodzenia, gdyż Tatarzy uważali, że zmarłych nie powinno się izolować od społeczeństwa żywych. Na terenie cmentarza zachowały się 53 kamienie nagrobne z XVIII - XX wieku. Część z nich posiada czytelne inskrypcje. Układ nagrobków jest niewyraźny, chociaż zauważyć można, że w przeszłości mogiły były uszeregowane w równoległe rzędy, tzw. saffy. Wzorowane one były na rytualnym szyku muzułmanów, podczas wykonywania modlitwy w meczecie.

Na niektórych nagrobkach zauważymy wyryte półksiężyce z gwiazdą, symbol religii muzułmańskiej – islamu. Zdarza się, że poniżej występuje stosowny cytat ze świętej księgi Koranu, w języku arabskim oraz dane o zmarłym (np. data śmierci – wg. kalendarza chrześcijańskiego; stopień wojskowy). Na najstarszych nagrobkach nie widnieją półksiężyce, gwiazdy, czy wersety arabskie. Półksiężyce zaczynają pojawiać się dopiero na szlifowanych pomnikach z końca XIX wieku. Natomiast nagrobki z przełomu XIX i XX wieku posiadają inskrypcje w języku rosyjskim, albowiem zgodnie z zarządzeniem władz carskich, nie wolno było wówczas używać języka polskiego, nawet na cmentarzu. Wielkość nagrobka oraz bogactwo jego epitafium, zależały od zamożności rodziny zmarłego. Biedniejsi mają na swoich nagrobkach zwykłe nieociosane kamienie polne z napisami, natomiast zamożniejsi oszlifowane kamienie z ozdobną i staranną ornamentyką arabską. Do I połowy XIX wieku występują kamienie nagrobne. Następnie w I połowy XIX wieku pojawiają się kamienie, o starannej obróbce i lakiernictwie. Charakterystyczne są na nich zwarte napisy, drobnymi kapitalikami. W inskrypcjach z tego okresu, na uwagę zasługuje brak półksiężyców oraz wyróżnika przynależności religijnej. Brak jest również nagrobków z napisami wyłącznie arabskimi. Wiele grobów nie posiada napisów.

Na szczególną uwagę zwracają nagrobki, pochodzące z XVIII wieku, a mianowicie mogiła pułkownika Samuela Murzy Koryckiego z 1704 roku. Warto zaznaczyć, że jest to jeden z najstarszych nagrobków muzułmański w Polsce. Jedna część kamienia posiada arabską sekwencję wyznania wiary: